“Je zou veel baat hebben bij labioplastiek, het verkleinen van de schaamlippen”, adviseert een Amerikaans plastisch chirurg aan documentairemaakster Sunny Bergman. Hij maakt een fijn prijsje voor het “hele pakket”. “Daarmee garandeer ik je de Playboy look”, grijnst de man. In haar documentaire Beperkt Houdbaar snijdt Bergman de discussie aan van ‘het’ huidige schoonheidsideaal. Het was in 2007 dat ze Los Angeles bezocht voor filmopnames. Op iedere straathoek was een plastisch chirurg te vinden. Inmiddels zijn de schaamlip-corrigerende operaties de Atlantische Oceaan overgewaaid.
Zet hier de eeuwenoude traditie van vrouwenbesnijdenis tegenover, zegt Ingrid Westendorp, senior docent en onderzoeker aan de Maastrichtse rechtenfaculteit en initiatiefnemer van het congres. “Het verschil in ingreep is soms niet eens zo groot. De ‘mildste vorm’ van vrouwenbesnijdenis is zelfs minder heftig dan de gemiddelde cosmetische operatie. En hoewel het bij besnijdenis vaak om jonge meisjes gaat die worden gedwongen, kun je je afvragen of vrouwen die zich laten opereren dat wel vrijwillig doen. Druk vanuit de media of de porno-industrie lijken niet mee te tellen”, meent zij. “Is het juist dat de overheid campagnes voert tegen het ene, maar zich niet bekommert om het andere? Is dat geen dubbele moraal?”
Wettelijk verbod
Vrouwenbesnijdenis varieert van een prikje in de clitoris tot influbatie. De laatste is de ingrijpendste: de vagina wordt dichtgenaaid tot een kleine opening overblijft. Het gebruik is vooral een traditie in delen van Afrika, het Midden-Oosten en Azië. Vaak gebeurt het al op jonge leeftijd. In Nederland, zo schreef de Volkskrant afgelopen juni, zijn naar schatting 41 duizend vrouwen genitaal verminkt. Daarnaast loopt een fors aantal kans om besneden te worden. Er is geen specifiek artikel in het Wetboek van Strafrecht, maar genitale verminking kan in Nederland wel vervolgd worden op basis van algemene artikelen als mishandeling. Iedereen die het uitvoert of meewerkt, kan een gevangenisstraf of geldboete krijgen.
Op de vraag waar vrouwenbesnijdenis goed voor is, is niet één antwoord mogelijk. “Dat verschilt per land, zelfs per bevolkingsgroep”, zegt Annemarie Middelburg, een van de panelleden bij het congres. Zij promoveerde in 2016 op een onderzoek naar vrouwenbesnijdenis aan de Universiteit van Tilburg. “In sommige culturen wordt het in verband gebracht met kuisheid, anderen geloven dat het een religieuze verplichting is – en dat terwijl het niet in de Koran wordt beschreven. Voor weer anderen heeft het een hygiënische reden. En dan zijn er nog de vele mythes die rondwaren.” Dat een kindje dat bij de geboorte de clitoris raakt, zal sterven. Of dat een clitoris kan uitgroeien tot een penis.
In haar promotieonderzoek focuste Middelburg op de juridische kant. Internationale verdragen tegen schendingen van meisjes- en vrouwenrechten worden weliswaar geratificeerd door veel landen (ook daar waar het gebruik plaatsvindt), maar wat wordt er vervolgens mee gedaan op nationaal niveau? Zijn er wetten en worden die nageleefd? Liggen er actieplannen, is er geld voor campagnes en voor politie en justitie?
Middelburg reisde naar Senegal. Haar verwachtingen waren hooggespannen, deze casus zou als best practice kunnen dienen voor andere Afrikaanse landen. “Senegal voldeed aan alles: wetgeving tegen vrouwenbesnijdenis, overheidsplannen, veel NGO’s die zich inzetten. Daarnaast scoort het land hoog op de democratie-index.” Maar de prachtige plannen van de regering bleken bestemd voor de la. “Wat een teleurstelling. Er was weinig politieke wil; uiteindelijk was de sociale norm in gemeenschappen sterker dan het recht.” Het aantal rechtszaken tegen besnijders of ouders was minimaal.
Hoe anders ging het eraan toe in Burkina Faso, een van de twaalf West-Afrikaanse landen waar ze na haar promotie verder onderzoek deed in opdracht van de Verenigde Naties. “Daar waren honderden rechtszaken gevoerd! Er was zelfs een gratis telefoonnummer beschikbaar dat anoniem gebeld kon worden om een zaak aan te geven. De politie werd vervolgens op pad gestuurd om de besnijdster – hopelijk op tijd – te arresteren. Je zag dat mensen te overtuigen waren, mede doordat de wet werd gehandhaafd. Vrouwenbesnijdenis was er zeker niet uitgeroeid, maar het nam wel sneller af dan elders.”
Lotusvoetjes
“Educatie is van groot belang”, onderstreept Middelburg. “Ook mannen moeten daarin worden meegenomen.” Ze sprak met een imam van een grote moskee in Dakar. Jarenlang had hij voor vrouwenbesnijdenis gepleit tot het moment in Parijs dat hij een congres bijwoonde van religieuze leiders. “Daar werd een filmpje getoond van een besnijdenis. Alles was te zien: het snijden met het scheermesje, het bloed, het geschreeuw van het meisje. Toen deze imam mij dat verhaal vertelde, begon hij te huilen. Hij had tijdens dat congres beseft wat hij zijn dochter en kleindochters had aangedaan, waarvoor hij jarenlang had gepredikt. Eenmaal terug in Dakar gooide hij het roer om. Hij richtte een NGO op tégen besnijdenis.”
Ook Westendorp ziet een rol voor religieuze leiders “of anderen waar naar geluisterd wordt. Ik heb in Indonesië gekeken naar de landrechten van Balinese Hindoevrouwen. Volgens de Hindoewet kunnen vrouwen niets erven, niet van hun ouders als die overlijden, maar ook niets van hun man na een scheiding of als hij sterft. Het zijn de hoger opgeleiden aan Indonesische universiteiten die zien dat dit gewoonterecht niet strookt met het gelijkheidsbeginsel tussen man en vrouw. Ze gaan het platteland op (tien procent van hun baan bestaat uit maatschappelijke dienstverlening), naar de streek waar ze vandaan komen, en stellen het aan de orde. Ze spreken de taal en hebben hoog aanzien.”
Een ander voorbeeld: lotusvoetjes. Tot zo’n honderd jaar geleden was het in China een gewoonte om de voeten van meisjes in te binden. “Hoe kleiner de voeten, hoe mooier. Daardoor werd het makkelijker een echtgenoot te vinden met land en geld,” zegt Westendorp. De tenen werden onder de voetzool gevouwen en strak ingewikkeld met stof. Rond 1910 werd het gebruik afgeschaft, binnen één generatie. “De Chinese overheid voelde dat ze door de rest van de wereld voor gek werd verklaard. Bovendien groeide bij religieuze leiders het besef dat het inbinden veel ellende met zich mee bracht. Maar het allergrootste effect hadden de ouders. Steeds meer zeiden: ‘Onze zoon gaat trouwen met een meisje met gezonde, niet ingebonden voeten.’ Ik denk dat je dat kunt doortrekken naar vrouwenbesnijdenis. In iedere samenleving moet je kijken wie er invloed heeft en hoe het ’t beste werkt.”
Piercing
Middelburg pleit voor een herdefinitie van genitale verminking. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft het nu over ‘alle procedures die betrekking hebben op verwijdering van de externe vrouwelijke genitaliën, zonder medische noodzaak’. Een schaamlipcorrectie past binnen die omschrijving, maar wordt niet gezien als genitale verminking. Piercing van de clitoris valt strikt genomen onder een restcategorie van de WHO, namelijk die van ‘alle andere schadelijke handelingen aan de vrouwelijke geslachtsorganen om niet-medische redenen’. Dus zou je, zegt Middelburg, als je het doortrekt, vervolgd kunnen worden voor het zetten van zo’n piercing. “Ik denk dat het veel helderder moet. Daarnaast moet er een duidelijk onderscheid komen tussen minderjarige meisjes en volwassen vrouwen; zo’n leeftijdsindicatie is er nu niet.”
“Je ziet dat er in Afrika groepen volwassen vrouwen actief zijn die zich beroepen op het recht op zelfbeschikking. Ze wijzen naar het westen, naar ons, waar schaamlippen worden verkleind en vagina’s worden versmald. Zij vinden dat zij ook het recht hebben om besneden te worden. Wie zijn wij in het westen om dan te zeggen dat dit niet mag?”