Ties van de Werff en collega’s hadden net een klassiek muziek-experiment op touw gezet in de wijk Caberg, toen de coronacrisis uitbrak. Wellicht een joekel van een vooroordeel, maar Caberg is niet de eerste Maastrichtse wijk waar je aan denkt bij Rachmaninoff, Wagner en Mozart. Ten onrechte, zegt Van de Werff, postdoc bij Cultuur- en Maatschappijwetenschappen (FASoS). “Ik heb inwoners gesproken die opera’s zingen, die de hele dag naar klassieke radiozenders luisteren. Klassieke muziek is al lang niet meer alleen weggelegd voor de elite.”
De onderzoekers troffen samen met vijf musici van philharmonie zuidnederland voorbereidingen om de verhalen en zorgen van Cabergers, over mogelijke renovatieprojecten bijvoorbeeld, op muziek te zetten. Mede bedoeld om de wijkbewoners een stem te geven. “Klassieke muziek is in mijn opvatting niet alleen iets wat je plechtig en in stilte moet ondergaan, een idee dat stamt uit de Romantiek, begin 19e eeuw. Daarvóór diende de muziek om saamhorigheid te kweken, om een gedeelde werkelijkheid op te roepen.”
En toen was daar het virus en kwam als vanzelf een nieuwe vraag aan de oppervlakte: hoe staat het met de vernieuwing in de klassieke muziek in tijden van corona? Hoe vindingrijk zijn orkesten om hun publiek online te bereiken? Het zijn vragen die passen in de missie van het onderzoekscentrum MCICM (Maastricht Centre for the Innovation of Classical Music), waarin FASoS samenwerkt met philharmonie zuidnederland, het conservatorium en Zuyd Hogeschool. Niet alleen de uitvoeringen zijn object van studie, maar ook de (concert)rituelen, de luisterervaring.
Anthony Hopkins
Innovatie staat in de klassieke muziek al langer op de agenda, uit noodzaak, want het vaste publiek wordt steeds ouder en de subsidies geringer. Met de coronacrisis diende zich ineens een wereldwijd experiment aan. Alle concertzalen sloten de deuren, en orkesten en musici zagen zich gedwongen om nieuwe wegen in te slaan.
In het begin was klassieke muziek alomtegenwoordig, zegt Van de Werff. “Op het NOS Journaal zag je de Italiaanse tenor die een aria van Puccini zong vanaf zijn balkon. Magisch. Maar ook op sociale media doken overal filmpjes op, vaak van musici die speelden vanuit hun woonkamer. Normaal zag je ze alleen in rokkostuum op het podium, nu kwamen ze tot leven in hun eigen omgeving. Dat heeft een eigen esthetiek.”
Het Rotterdams Philharmonisch Orkest ging viraal toen het de Negende van Beethoven streamde via YouTube. De video toont, net als in Zoom, zeventien musici die thuis hun eigen partij spelen. Het leverde emotionele reacties op en drie miljoen views.
Maar denk ook aan de arts die viool speelde voor coronapatiënten in zijn ziekenhuis, aan de violist die vanuit zijn werkkamer Paganini speelt en schrikt van de deurbel (‘duet with doorbell’), of aan acteur Anthony Hopkins die een klassiek pianostuk speelt met zijn kat op schoot.
Liveness
Het zijn eenmalige sessies, maar ze roepen tegelijk de vraag op of klassieke muziek, met haar traditie van tweehonderdvijftig jaar, zich leent voor online vernieuwingen. Of het streamen van klassieke concerten toekomst heeft? En zo ja, hoe ziet zo’n “digitale luisterpraktijk” er dan uit, vraagt Van de Werff. “In de concertzaal gelden allerlei regels en rituelen. Hoe doe je dat thuis? Mag je er ook bij afwassen? Komen er stukken die speciaal bedoeld zijn voor de afwas?”
Wat liefhebbers zullen missen, is de ervaring van het erbij zijn. “Een concert is een unieke beleving in plaats en tijd. Daarom is het zo interessant om te zien hoe er nu geëxperimenteerd wordt met wat we liveness noemen. Hoe kun je dat gevoel van erbij zijn online creëren? Toneelgroep Maastricht heeft laatst de voorstelling Brieven uit Genua, naar het gelijknamige boek van Ilja Leonard Pfeijffer, live uitgevoerd via Zoom. Bezoekers kochten een kaartje voor een van de weinige opvoeringen. Zoiets kun je ook doen met klassieke concerten. Voor de echte liefhebbers zou je zelfs repetities kunnen streamen.”
Maar hoe zit het dan met de geluidskwaliteit? “Dat is de grote zorg van veel orkesten en musici. Ze kunnen weliswaar met hoge kwaliteit streamen, maar als je de Vijfde van Mahler op een laptop beluistert wordt het natuurlijk niks. Wel als je bijvoorbeeld een goede koptelefoon opzet.”
Gratis
En dan is nog de vraag: wat kost een online concert? Nu bieden orkesten veel stukken gratis aan, maar is dat wel slim? “Dat gebeurt nu minder vaak dan eerst, moet ook wel, want veel orkesten verwachten financiële problemen. En dadelijk mogen er weer bezoekers in de zaal, maar veel minder dan vóór de crisis. Ik vraag me af hoeveel musici, culturele instellingen en orkesten overeind blijven. Ook omdat we niet snel van die anderhalve meter verlost zijn, vrees ik.”