“In de eerste maand van de oorlog heb ik vijf vrienden verloren”

Oekraïense onderzoeker bij FASoS doet haar verhaal

30-11-2022 · Interview

Na de Russische inval vluchtte de Oekraïense Maria Vtorushina via Slowakije naar Nederland. Nu doet ze bij FASoS onderzoek naar LHBTIQ+-kunst in Oekraïne. En daarna? “Ik leef bij de dag. Mijn familie en vrienden in Oekraïne zijn vandaag nog in leven maar morgen kunnen ze dood zijn."

Halverwege het gesprek in café Paulus houdt ze haar telefoon in de lucht en toont foto’s van een pikdonkere straat in Kiev, waar ze drie weken geleden vrienden bezocht. De stroom was uitgevallen. In de straat is geen mens te bekennen. Uitgestorven, terwijl het eerst een levendige plek in de stad was, zegt ze. “Net als hier”, en wijst uit het raam naar de Grote Gracht, waar een groep FASoS-studenten druk gebarend en lachend het faculteitsgebouw verlaat.

In datzelfde gebouw werkt Maria Vtorushina (29) sinds eind september als onderzoeker, ze heeft er een gastaanstelling tot april. Vtorushina is opgegroeid in Kiev, in het centrum. Net voordat de oorlog uitbrak, had ze voor haar moeder en grootouders een appartement gevonden in Bratislava, in Slowakije, waar ze nog steeds wonen. “Mijn moeder wil nu koste wat kost terug naar Kiev. Het is haar keuze.”

Sommige vrienden van Vtorushina hebben het niet overleefd, vooral mannen die naar het front trokken. “In de eerste maand van de oorlog heb ik vijf vrienden verloren.” Anderen zwierven door het land, van de ene stad naar de andere, om te werken en te ontkomen aan de rakettenregen. Weer anderen zijn in Kiev gebleven en hebben met van alles en nog wat geholpen om het dagelijks leven in de stad draaiende te houden.

Amsterdam

Medio maart, nadat Rusland Oekraïne was binnengevallen, vluchtte Vtorushina naar het buitenland, naar een grensstadje in Slowakije. “Ik wilde eerst doorreizen naar Berlijn of Amsterdam, maar het leven in een grote stad kon ik toen niet aan. Ik leefde in een cocon, voelde niets. Verleden, heden en toekomst, mijn hele leven lag in puin. In een superrelaxte stad als Amsterdam zou ik me steeds afvragen waarom mensen zo onbekommerd verder konden leven terwijl mijn land met de grond gelijk werd gemaakt.”

Via de nonprofit-organisatie Artists at risk kwam ze in Tilburg terecht, waar ze een paar maanden woonde en werkte in museum De Pont. En toen ontdekte ze de vacature van FASoS. Ze solliciteerde en werd aangenomen.

Sodomie

Binnen de vakgroep letteren en kunst doet Vtorushina onderzoek naar Oekraïense kunst, waarmee de Sovjet-Unie aan de haal ging. Moskou beschouwde Gogol en Malevitsch als Russische kunstenaars maar het waren Oekraïners, zegt ze. “De kunst die niet strookte met de Sovjet-ideologie, werd de kop ingedrukt. Vanaf 1937 is dat op grote schaal gebeurd. Onder Stalin zijn veel Oekraïense schrijvers, dichters en schilders gemarteld en geëxecuteerd.”

Voor LHBTIQ+-kunstenaars was helemaal geen plek, en op hen zoomt Vtorushina in. Een beroemde casus is die van filmregisseur Sergei Paradjanov, die in 1964 doorbrak met de Vuurpaarden. “Hij ging de gevangenis in wegens sodomie en al zijn films werden verboden. Dit ondanks scherpe protesten van veel buitenlandse, vooral Franse intellectuelen zoals Louis Aragon.” Paradjanov kwam pas vrij in 1977 maar bleef persona non grata.

Vtorushina richt zich in het bijzonder op de vrouwelijke LHBTIQ+-kunstenaars. “Die zijn volledig onder de radar gebleven. Ik hoop dat ik genoeg informatie vind om vijf van hen te portretteren.”

Geen plannen

Nog even over haar bezoek aan Kiev, een paar weken terug: dat was een “emotioneel intense ervaring”, zegt ze. “Mensen steken elkaar een hart onder de riem, zijn opvallend tolerant tegenover elkaar, en ze vormen kleine, hechte gemeenschappen om in water, elektriciteit en internet te voorzien. Ik voelde me onderdeel van iets heel betekenisvols, ik voelde me belangrijk en ik merkte… dat verdrijft de angst.”

Wat de toekomst brengt? Ze schiet in de lach. Welke toekomst, vraagt ze. “Ik verblijf weliswaar in het buitenland maar ik maak emotioneel deel uit van het Oekraïense leven. En dat betekent dat je geen plannen kunt maken, dat je leeft bij de dag. Mijn familie en vrienden in Oekraïne zijn vandaag nog in leven, maar morgen kunnen ze dood zijn.”

Festivaldirecteur, curator, onderzoeker

Maria Vtorushina leidde als artistiek directeur de Kiev Art Week, waar elk jaar 25 duizend bezoekers op afkwamen. Tegelijk werkte ze als curator en onderzoeker; haar tentoonstellingen draaiden om verschillende facetten van vrijheid, en haar wetenschappelijk werk om de geschiedenis van LHBTIQ+-kunst en de strijd voor mensenrechten in de Oekraïne.

Op dit moment, als tijdelijk medewerker van FASoS, doet ze onderzoek naar de ‘stemmen en praktijken’ van LHBT’ers in haar land, die al sinds het begin van de 20e eeuw te maken kregen met censuur en onderdrukking.

Vtorushina is tevens mede-oprichter van Set Foundation, een samenwerkingsverband van verschillende stromingen in hedendaagse kunst en cultuur. Sinds de Russische inval biedt Set hulp aan Oekraïense kunstenaars die het hoofd niet meer boven water kunnen houden. Doneren kan op de website: setsupport.online.

Aan de UM is één Oekraïense onderzoeker aan het werk

Van de Maastrichtse faculteiten hebben alleen FASoS en rechten pogingen ondernomen om onderdak te bieden aan gevluchte Oekraïense onderzoekers. Al met al werkt nu één onderzoeker uit Kiev bij FASoS: Maria Vtorushina.

Haar beurs is bekostigd via crowdfunding die tienduizend euro heeft opgebracht. Daarvan zijn zesduizend euro gedoneerd door FEM, een UM-netwerk van wetenschappers en OBP’ers die ijveren voor gendergelijkheid en diversiteit.

Op de vacature van FASoS hebben 35 Oekraïense onderzoekers gereageerd, zegt onderzoeker Giselle Bosse, destijds lid van het faculteitsbestuur. “Achter elke brief school een menselijke tragedie, maar we hadden slechts geld voor één plek.”

Ook de rechtenfaculteit heeft kort na de Russische inval met vijf vluchtelingen die op dat moment in Duitsland zaten, gesprekken gevoerd, maar uiteindelijk is geen van hen naar Maastricht gekomen, zegt decaan Jan Smits. Sommigen kozen voor een aanstelling aan Duitse universiteiten.

Wel houden de juristen zich nog steeds aanbevolen voor gevluchte Oekraïense collega’s die een onderzoeksplaats zoeken. Dat staat in de vacature die de faculteit op de internationale website Science for Ukraine heeft geplaatst. Ook zoekt men vijf promovendi, waarop Oekraïense studenten eveneens kunnen intekenen.

De medici, economen, datawetenschappers en psychologen hebben geen Oekraïense vluchtelingen op de burelen. Wel heeft het bestuur van de faculteit psychologie en neurowetenschap, aldus decaan Harald Merckelbach, “gespeculeerd over de vraag of we in de nabije toekomst niet contact moeten zoeken met de gebombardeerde faculteit psychologie in Kiev, om te kijken of we kunnen bijdragen aan de wederopbouw.”

De website Science for Ukraine telt dertig vacatures van Nederlandse universiteiten, meestal voor één phd, soms meerdere. Alleen de Universiteit van Tilburg en de TU Twente ontbreken. In maart lanceerden onder meer de UNL en NWO een Nederlands platform waar eveneens gastwerkplekken voor Oekraïense onderzoekers konden worden geplaatst. Dat platform lijkt geen succes: er is op dit moment geen enkele vacature te vinden.

Studenten uit Oekraïne aan de UM: drie groepen

Met een forse schenking van een geldschieter, die niet met naam in de openbaarheid wil, heeft de UM vijf gevluchte Oekraïense studenten voor het huidige collegejaar een studiebeurs verleend. De beurzen voorzien in collegegeld en leefgeld, bovenop de 260 euro die elke vluchteling van de gemeente krijgt. Drie van hen studeren aan de rechtenfaculteit, de andere twee bij SBE en FHML. Waarom de universiteit geen ruchtbaarheid aan deze beurzen heeft gegeven, is onduidelijk.

Het probleem is dat Oekraïners niet in aanmerking komen voor studiefinanciering, zegt Luc van den Akker, coördinator international student helpdesk en centrale contactpersoon voor vluchtelingen. “Dat komt omdat ze de status hebben van ‘ontheemden’. Ze mogen direct aan het werk, maar ze krijgen geen geld van DUO.”

Hoewel Oekraïners het hoge collegegeldtarief moeten betalen, want van buiten de EU, hebben Nederlandse universiteiten afgesproken om het lage tarief van 2209 euro in rekening te brengen.

Meerdere Oekraïners studeerden al aan de UM, toen de oorlog uitbrak; zes van hen staan op dit moment ingeschreven. Van den Akker: “Dit zijn reguliere internationale studenten, die hun studie zelf betalen. Voor hen is aan de UM een noodfonds opgericht, maar daarvan hebben ze nauwelijks gebruik gemaakt.” Deze studenten zijn waarschijnijk van goede komaf.

Dan is er nog een groep ‘derdelanders’, studenten die in Oekraïne stonden ingeschreven tijdens de Russische inval, maar die niet de Oekraïense nationaliteit hebben. “Tussen de tien en de twintig hebben zich bij mij gemeld. De meesten studeerden geneeskunde in Oekraïne en zijn afkomstig uit Afrika. Ze krijgen geen groen licht omdat ze, op een uitzondering na, niet voldoen aan onze toelatingseisen voor de geneeskunde-opleiding. Bovendien, zoals het er nu uitziet, wordt hun ontheemdenstatus niet verlengd en worden zij geacht om Nederland vóór maart 2023 te verlaten.”