“Ik houd wel van activistische wetenschap”, begint Jacques Claessen, bijzonder hoogleraar herstelrecht en universitair hoofddocent strafrecht. “Je denkt misschien ‘o jee, activistisch’, maar ik bedoel dat de wetenschap ten dienste staat van de praktijk, om die te verbeteren.” De leerstoel van Claessen is ingesteld door Restorative Justice Nederland, een stichting waar hij veel mee samenwerkt en afgelopen maand een zogeheten burgerinitiatiefwetsvoorstel ("geen petitie met handtekeningen, maar een geheel uitgewerkt wetsvoorstel") indiende. Maar eerst iets over herstelrecht. Dat is een stroming binnen het recht die focust op herstel van schade nadat een misdaad is gepleegd en hoe dat het beste kan gebeuren. Het gaat dan niet alleen om materiële en immateriële, maar ook om morele en relationele schade. Idealiter vindt herstel plaats doordat het slachtoffer, de dader en de gemeenschap met elkaar in gesprek gaan en meebeslissen over wat er moet gebeuren.
De enkelband
Wat de UM en de stichting Restorative Justice Nederland samen willen bereiken is dat de rechter bij minder ernstige criminaliteit niet hoeft te kiezen voor een korte gevangenisstraf (tot zes maanden), maar in plaats daarvan elektronische detentie kan opleggen. In de volksmond heet dat ‘de enkelband’. “Als zelfstandige hoofdstraf”, legt Claessen uit. Nederland is een vreemde eend in de bijt. Veel Europese landen hebben elektronische detentie al opgenomen in hun strafrechtelijke sanctiepakket. Waarom Nederland niet? “Dat heeft een geschiedenis. Tien jaar geleden, onder Fred Teeven (VVD) als staatssecretaris van Veiligheid en Justitie, werd het voorstel door de media gebracht als: ‘Lekker met een pilsje op de bank voor de tv’. Het idee werd daarop vrij snel afgeschoten. Maar wij pleiten niet voor een kale, maar een aangeklede variant. Mensen gaan met de enkelband naar hun werk of naar school en als ze geen fatsoenlijke daginvulling hebben, dan wordt daarvoor gezorgd. Ook is het in bepaalde gevallen mogelijk om elektronische detentie te combineren met een taakstraf. Dus tegen degenen die zeggen: ‘Het is geen straf’, zeg ik: ‘Jawel, je wordt aanzienlijk beperkt in je vrijheid en je wordt 24/7 gemonitord. Je kunt niet zomaar naar de winkel of met vrienden naar een voetbalwedstrijd of de kroeg in. Houd je je niet aan de regels, dan ga je alsnog de bak in. Maar wat wijzelf veel belangrijker vinden: met elektronische detentie kunnen we veel beter voorkomen dat daders opnieuw de fout ingaan.”
Vergelding
“Alle criminaliteit is ernstig”, zegt Claessen, maar hier gaat het om de minder ernstige zaken (85 procent van alle criminaliteit). “Moet je dan altijd zeggen: ‘We gaan voor vergelding en dus sluiten we de dader op’– dat sentiment doet het altijd goed in de politiek en de media – of kijk je er nuchterder naar? Je moet beseffen dat aan vergelding een flink prijskaartje hangt. We zien hoge recidivecijfers na een gevangenisstraf; mensen raken tijdens detentie hun baan, woning of partner kwijt, krijgen (nog meer) schulden en komen in aanraking met zware criminelen.” Het zijn allemaal factoren die ervoor zorgen dat iemand in de criminaliteit belandt of verder wegglijdt, stelt Claessen. “En dan heb je ook nog de kosten van detentie zelf, 324 euro per dag op een reguliere cel.” Dat slachtoffers alleen maar vergelding willen, klopt niet, antwoordt Claessen. “Bij deze vormen van criminaliteit willen ze eerst en vooral voorkomen dat het nog een keer gebeurt.”
Door rood
Over welke delicten hebben we het? Waar staat maximaal zes maanden op? “Denk aan vermogensdelicten, zoals bepaalde diefstallen, aan geweldsdelicten, zoals uit de hand gelopen café- of burenruzies, en aan bepaalde verkeersdelicten, zoals het veroorzaken van een verkeersongeval met zwaar lichamelijk letsel of de dood tot gevolg. En dan heb ik het niet over de doorgesnoven automobilist die zonder rijbewijs door de bebouwde kom scheurt, maar bijvoorbeeld wel over degene die (niet oplettend) door rood rijdt en een noodlottig ongeval veroorzaakt. We proberen dus ook aan de politiek duidelijk te maken: “Maak onderscheid tussen dat topje van de ijsberg waar jullie het de hele tijd over hebben met ‘hard, harder, hardst straffen’ en het grotere deel ‘minder ernstige criminaliteit’."
Lobbyen
Dit is overigens niet het eerste burgerinitiatief (een manier om een onderwerp op de agenda van de Tweede Kamer en het kabinet te krijgen) van de UM en de stichting. “Het eerste dateert uit 2018 waarin we pleiten voor een wettelijke regeling over herstelrechtvoorzieningen, zoals mediation in strafzaken.” En ja, dat het een proces van lange adem is, van jarenlang lobbyen, beseft hij maar al te goed. “Nu pas zien we zaken geregeld en in praktijk gebracht worden die we in 2018 hebben voorgesteld.”
Bellen
Wat de wetenschapper ook voor elkaar heeft gekregen: hij staat nu in de telefoon van de huidige demissionair minister voor Rechtsbescherming, Franc Weerwind. “We zijn op gesprek geweest vanwege ons burgerinitiatief en de minister besefte dat de wetenschap vaak op te grote afstand van de politiek staat. Er wordt onderzoek verricht door en in opdracht van het WODC (het kennisinstituut voor het ministerie van Justitie en Veiligheid), maar het is toch handig als je als politicus even kunt bellen met een wetenschapper als je met een bepaalde vraag zit.”