Een verkiezingsavond heeft vaak iets gezelligs, vindt Sjaak Koenis, die zich op 22 november samen met zijn vrouw en zoon voor de televisie had geposteerd. "Maar dit keer, na de uitslag, was de gezelligheid in één klap verdwenen. Potverdorie, dacht ik, wat is hier aan de hand?"
Als linkse kiezer - Koenis stemde strategisch op Frans Timmermans van GroenLinks-PvdA - was de teleurstelling groot. Maar als wetenschapper noemt de politiek filosoof het "een buitengewoon boeiende ontwikkeling".
In Nederland is de rechtse stem al heel lang prominent aanwezig, zegt Koenis. "Zeker sinds Fortuyn, maar ook al in de jaren zeventig in het kabinet Wiegel-Van Agt. Toch is die rechtse stem altijd gedempt in de kabinetten waarin het politieke midden de dienst uitmaakte. Nu is die voor het eerst doorgebroken, met hulp van de VVD."
Doordat die de PVV niet langer buitensloot, zegt Koenis, begonnen veel rechtse kiezers erin te geloven. “De PVV kon daadwerkelijk een rol van betekenis spelen voor het landsbestuur."
In zijn boek De januskop van de democratie (2016) legde Koenis het populisme onder het vergrootglas. Is de boosheid, die zo kenmerkend is voor de populisten, een bedreiging voor de democratie? Nee, betoogde Koenis toen. Wrok en boosheid zijn inherent aan het democratische stelsel, dat spanningen tussen elite en volk, tussen gelijkheid en ongelijkheid creëert en tegelijk verwerkt.
Toen je boek verscheen, was de PVV veroordeeld tot de oppositie, nu is de partij van Wilders de grootste geworden. Vind je nog steeds dat het populisme geen bedreiging vormt voor de democratie?
"Vanochtend nog las ik allerlei alarmistische krantenberichten over de teloorgang van onze democratie, maar daar geloof ik niet in. Weet je wat pas echt bedreigend is voor de democratie? De toeslagenaffaire, met al het ingebakken racisme, veroorzaakt door nota bene onze belastingdienst. Daarbij zijn pas veel mensen buiten spel gezet. Wilders heeft in de afgelopen jaren veel geroepen, als een soort van verbale hooligan, maar je moet onderscheid maken tussen wat politici zeggen en wat ze doen."
Wilders kan nu, mocht hij premier worden, voor het eerst de daad bij het woord voegen. Hou je dan niet je hart vast?
"Nee, want hij krijgt de kans niet om de daad bij het woord te voegen. Wilders heeft nu al van alles in de koelkast gezet, uit eigen beweging en omdat vooral Omtzigt dat van hem eist. Het zou een heel ander verhaal zijn als de PVV een absolute meerderheid had behaald, zoals in Hongarije of Polen is gebeurd. Daar kon PiS de rechtstaat en de omroep aanpakken, maar dat kan Wilders hier helemaal niet. Hij moet rekening houden met zijn coalitiegenoten. Ik denk dat het goed voor Nederland is als er een rechts kabinet komt."
Waarom? "Democratie is een politiek stelsel dat boosheid zichtbaar en bespreekbaar maakt. En dat is gezond. Net zoals je in een gezin niet wilt dat gevoelens van wrok of boosheid onder de oppervlakte sluimeren. Als de PVV nu weer aan de zijlijn belandt, wordt die boosheid alleen maar groter. In de jaren zeventig waren burgers ook boos, alleen richtten ze zich toen op alles wat autoriteit uitstraalde. Krakers riepen toen dat de rechtsstaat in Nederland niet hun rechtsstaat was. Een heel andere tijdgeest, maar het ging er net zo heftig aan toe. Daar is niks mis mee."
Populisme is niets om bang voor te zijn, zei je weleens. Toch knijpen veel Nederlanders ‘m nu, helemaal als ze een moslimachtergrond hebben.
"Toch heeft Wilders de moslimhaat al van tafel geveegd. De meeste burgers zijn ook helemaal niet boos omdat er hier moslims rondlopen. Dat is flauwekul, aangegrepen na terroristische aanslagen. Wilders weet zelf ook dat hij daar in Nederland geen handen voor op elkaar krijgt, sterker, dat dit hem juist in een isolement heeft gebracht."
Het zit wel in het DNA van de PVV, benadrukt hij vaak.
"Ik vraag me af of dat klopt. Toch raar dat iets essentieels zo snel in de koelkast verdwijnt. Laten we wat meer vertrouwen op de instituties die we in de afgelopen eeuwen hebben opgebouwd. Discriminerende wetten of een moskeeverbod zal Wilders nooit door de Tweede Kamer krijgen."
NRC is er niet gerust op. Volgens de krant zijn de grenzen van de democratische rechtsorde al verlegd. In het commentaar verwees de krant naar de motie die de VVD in december indiende. Daarin riep fractievoorzitter Yesilgöz de Eerste Kamer op om de spreidingswet, die asielopvang in gemeenten regelt, niet te behandelen. Staatsrechtelijk op het randje, deze oproep, maar het laat volgens NRC zien hoe Yesilgöz zich al voegt naar een nieuw politiek klimaat, waarin de PVV de toon zet.
"Als de PVV straks gaat meeregeren, zal de politieke stemming onmiskenbaar veranderen", zegt Koenis. "De spreidingswet zal er niet komen, want dan zou kunnen blijken dat het asielvraagstuk helemaal niet zo'n groot probleem is als we dachten. Als alle gemeenten meedoen, blijkt de opvang misschien goed te regelen. Rechtse partijen willen echter de verontwaardiging op de agenda houden. Daar kun je van alles van vinden, maar het betekent niet dat de democratie naar de knoppen gaat. Het past allemaal binnen de spelregels."
Het zou anders worden, zegt Koenis, als een rechts kabinet het vluchtelingenverdrag zou opzeggen. "Dat zou een wezenlijke aantasting zijn van in ieder geval de geest van onze grondwet."
Verwacht je dat een mogelijk rechtse coalitie zo'n verdrag zal opzeggen?
"Ze zullen het allicht proberen. Maar waar ik me tegen verzet, is het idee dat we zogezegd afglijden richting Orban. Ook Hitler wordt erbij gesleept, want ook die is toch langs democratische weg aan de macht gekomen? Ja, dat klopt, maar vergeet niet dat we behalve democratische spelregels ook een eeuwenoude politieke traditie hebben en die verdwijnt niet zomaar."
In ‘De januskop van de democratie’ schreef je dat de schade niet is te overzien als de populisten in staat zijn om het land te mobiliseren voor een Nexit. Nu staat het in het verkiezingsprogramma van de grootste partij.
"We zouden net zo'n gek figuur slaan als de Britten nu, en we zouden wat mij betreft een verkeerde afslag hebben genomen. Maar zelfs als Nederland uit de EU zou treden, dan betekent dat nog steeds niet het einde van onze democratie."
Wilders zal zijn verkiezingsbeloften niet makkelijk kunnen inlossen. Verwacht je dat zijn kiezers weer snel afhaken?
"Ik denk het wel. De beloften die hij in het verkiezingsprogramma doet, moskeeën verbieden, de vrijheid van onderwijs afschaffen, heeft-ie nu al voor een deel opgegeven. Ik denk dat zijn kiezers teleurgesteld raken als de PVV haar koers verder verlegt. Bedenk ook dat alle politici in Nederland zich op een mammoetschip bevinden en betrekkelijk weinig kunnen veranderen. Voor een Nexit bijvoorbeeld moet je ontzettend veel overhoop halen, regels veranderen, consequenties voor de economie incalculeren, noem maar op. Ik zou daar niet zo bang voor zijn. Niet zo bang als voor een toeslagenaffaire, waar de rot in het systeem zit, in de manier waarop we met relatief weerloze mensen omgaan. Daar moeten we veel meer op gespitst zijn."
Is de toekomst aan de populisten?
"Hier speelt een merkwaardige paradox. De klassieke populistenrol kun je eigenlijk alleen vanaf de flanken spelen. Vanuit de houding: wij zijn het volk en de elite is gek. Maar dat valt voor populisten niet vol te houden als ze naar het midden opschuiven. Je ziet dan dat de toon meteen verandert. Dan moeten ze meedoen, verantwoordelijkheid nemen, vuile handen maken. En dan is het roeptoeteren vanaf de zijlijn voorbij."