“De ultieme humanitaire daad.” Dat was het beeld dat de Oostenrijkse Elvira Loibl van adoptie had, voordat ze in 2014 naar Maastricht kwam voor haar promotietraject. “Net als veel mensen zag ik het als iets louter positiefs: je redt een kind van de straat en geeft het een mooi leven in een welvarend land. Maar dat blijkt vooral het romantische, Westerse perspectief. Het gaat ook gepaard met ernstige misstanden. In veel ontwikkelingslanden zijn mensenhandelaars actief die adoptie als verdienmodel gebruiken. Ze kidnappen kinderen of kopen ze weg bij arme gezinnen, om deze vervolgens als ‘wees’ bij adoptiebureaus aan te bieden. De procedures zijn bovendien vaak corrupt.”
Voor een criminoloog een interessant onderwerp. “Maar ik vroeg me ook geregeld af: voor wie doe ik dit eigenlijk? Het aantal adopties neemt al jaren gestaag af, mede dankzij de opkomst van bijvoorbeeld IVF en draagmoeders. Ik ging ervan uit dat mijn proefschrift direct na mijn promotie voorgoed in een archiefkast zou verdwijnen.”
Maar dat pakte anders uit. Het onderwerp staat inmiddels volop in de schijnwerpers, zeker sinds de commissie-Joustra begin 2021 concludeerde dat de Nederlandse overheid tussen de jaren ’60 en ’90 van de vorige eeuw wegkeek van grove misstanden bij interlandelijke adoptie. Vrijwel direct daarna besloot het kabinet adoptie uit het buitenland tijdelijk stil te leggen. Afgelopen mei volgde een definitief verbod.
Paard van Troje
Die timing is enigszins toevallig, zegt Loibl. “De commissie-Joustra ging een paar dagen voordat ik promoveerde in 2019 van start. Mijn proefschrift is dus niet de directe aanleiding. Bovendien lag mijn focus op een latere periode: van de jaren ’90 tot het heden.” De scheidslijn tussen deze twee periodes is het Haags Adoptieverdrag, dat in 1993 werd ondertekend door zowel ‘zendende’ als ‘ontvangende’ landen van adoptiekinderen. Dit staat vol afspraken en procedures die illegale adoptie moeten tegengaan.
Maar dat heeft de misstanden niet doen stoppen, zegt Loibl. Sterker: in haar proefschrift omschreef ze het verdrag als een Paard van Troje. “Veel zendende landen hebben niet de middelen of intentie om het verdrag na te leven. Terwijl er in ontvangende landen vaak blind vanuit wordt gegaan dat dit wel gebeurt.”
Precieze cijfers over het aantal illegale adopties ontbreken. “Het valt heel lastig te controleren of een kind in het thuisland legaal in een adoptieprocedure terecht is gekomen. Door het vervalsen van papieren kunnen adopties worden ‘witgewassen’. Vaak komt een misstand pas aan het licht zodra geadopteerden op volwassen leeftijd op zoek gaan naar hun roots.”
Ideologisch
Daarom richt Loibl haar onderzoek vooral op Nederland: waar liggen hier de valkuilen? Tijdens haar promotieonderzoek ging ze in gesprek met adoptiebureaus. Naast het eerdergenoemde onterechte vertrouwen in het adoptieverdrag, ontdekte Loibl nog enkele zwaktes. “Zulke bureaus blijken vaak financieel afhankelijk van het aantal adopties. Ze krijgen geen subsidies en moeten dus inkomsten blijven genereren. Bovendien zijn ze meestal heel ideologisch ingesteld, ze zijn ervan overtuigd dat ze kinderen ‘redden’. Dat maakt dat grondige checks vaak achterwege blijven of dat de andere kant op wordt gekeken bij misstanden. Daarom werkte de Nederlandse overheid sinds 2021 aan een hervormd systeem, waarin alle adoptie via een publieke instelling verloopt.”
Maar dat systeem kwam er dus niet. Een door een Kamermeerderheid aangenomen motie noopte het kabinet tot een koerswijziging: het volledige verbod. Een wijs besluit? Een lastige vraag, zegt Loibl. “Van de ene kant ben ik als criminoloog geen voorstander van iets verbieden. Dan gaat het ‘ondergronds’ en verlies je controle. En je verhindert ook de gevallen waarbij wél alles goed verloopt. Anderzijds: hervormingen zijn al vaker geprobeerd en toch blijven de misstanden bestaan. Het is vrijwel onmogelijk om het systeem daartegen te beschermen. Ik hink dus heel erg op twee gedachten. Niet voor niets heb ik de conclusie van mijn proefschrift wel vijf keer herschreven.”
Compensatie
Hoewel het lastig hard te maken is, zal Loibls onderzoek zeker een rol hebben gespeeld in de besluitvorming van het kabinet. “Binnen Nederland ben ik de enige die illegale adoptie onderzoekt vanuit criminologisch perspectief. In brieven van het ministerie is mijn onderzoek ook aangehaald. Dat geeft voldoening.”
Waar richt ze zich op nu adoptie uit het buitenland stopgezet is? Loibl wijst op de excuses die de Nederlandse staat – in de persoon van toenmalig minister Dekker (Rechtsbescherming) – in 2021 heeft gemaakt aan slachtoffers voor het wegkijken en niet ingrijpen. “De volgende stap is compensatie, maar daarover blijft het angstvallig stil. Momenteel bestudeer ik hoe dit vorm kan krijgen. Denk aan een financiële vergoeding aan illegaal geadopteerde mensen. En medewerking van de staat bij het terugvinden van de biologische ouders of familie in het geboorteland.” De 15 duizend euro van de Hustinxprijs kan helpen bij dit onderzoek naar compensatie. “Ik zit eraan te denken om hiermee een conferentie te organiseren voor geadopteerden, waar ze kunnen duidelijk maken waar zij zelf precies op zitten te wachten.”